Những cây mai… ngủ quên trong vườn nhưng được những người săn mai mua bạc triệu mỗi cây quả là số tiền không nhỏ đối với những hộ trồng mai nghèo ở nông thôn. Nhưng người đi mua mai vườn có khi bỏ ra một mà lại hái ra số tiền gấp chục, gấp trăm lần. Có phải đó là nguyên do khiến mai vàng từ miền quê lam lũ lần lượt lên đường tìm đến chốn phồn hoa đô hội?
Những người săn mai
Ở miền Nam, hầu như nhà vườn nào cũng có mai vàng, mai mọc dại trong vườn hay được trồng trước sân nhà, chủ yếu để hoa mai nở đẹp vào mùa xuân. Chủ nhân thường cắt cành chưng trên bàn thờ trong những ngày tết, cầu cho gia đình, dòng họ một năm mới may mắn, mọi sự như ý. Mai vàng dù hiện hữu ở đâu cũng là mai vàng. Nhưng cây mai mà đặt ở trong những ngôi nhà hình hộp, bên trong cổng kín cao tường thì thấy mai có vẻ như đã bị con người… trói buột. Ngược lại, hình ảnh của mai vàng sẽ trở nên thướt tha vương vấn, nếu mai vàng được trồng nơi không gian hài hòa của vùng đồng bằng sông nước.
Càng ấn tượng hơn, khi mai được xòe cành, khoe sắc trước một ngôi nhà mái ngói đỏ, mai ẩn hiện dưới những hàng cau xanh hay bên hàng hoa dâm bụt, có con mương nhỏ uốn quanh để cùng đám trẻ thơ tíu tít vui đùa, nhặt những cánh hoa mai rơi rụng giữa làn gió xuân. Và cả âm thanh vọng lại của tiếng chài quết bánh phồng tết trong những ngày lảy lá mai. Hình ảnh đó gợi nhớ muôn đời về cái tết nơi miền đất phương Nam… Song, những lắng đọng trên gần như bị chìm khuất khi tôi nghe anh Mỹ Ảnh, một người chuyên “săn mai” ở thị trấn Châu Thành (Bến Tre) nói chuyện nóng hổi về cơn sốt mai vàng hiện nay. Anh Mỹ Ảnh hào hứng mà kín kẽ: “Mọi việc “sinh chuyện” là vào khoảng 10 năm gần đây, khi mai vàng được vô chậu, bán cho người thích chơi mai ở các thành phố lớn. Ngay cả miền Bắc cũng vậy, những năm gần đây, có nhiều người rất mê mai vàng…”.
Mai vàng “cành đùi ếch”
Để có mai vào chậu, trước tiên phải có mai nguyên liệu. Mà muốn có mai nguyên liệu thì người ta phải săn tìm mai ở khắp nẻo nông thôn. Anh Ảnh bật mí: “Hiện nay, hầu như tại xã nào ở Bến Tre cũng có “ăn teng” của người săn mai. Đó là chưa nói đến đội quân di động thường rão khắp nông thôn bằng xe gắn máy. Với điện thoại di động, các “ăn teng” chỉ cần alô một tiếng là các đại gia chuyên o bế mai vàng sẽ có mặt ngay”.
Theo chân những người săn mai, xem họ bứng một cây mai, điều tôi nhận ra là sự công phu lẫn kinh nghiệm, tay nghề thâm hậu ở họ. Khi mua một cây mai ở khu vườn nào đó vừa được ngã giá xong, thoạt tiên, người săn mai phải xác định được tình trạng sức khỏe của mai bằng cách xem bộ lá, xem cây mai ấy đang được trồng ở vùng nào, loại đất nào, thời gian mai hưởng nắng trong ngày, mai có nhánh to nào đang bị chết, mai có bị nhiễm bệnh hay không…, xong xuôi hết rồi mới đi đến quyết định… bứng mai.
Khi bứng mai, phải bứng vào mùa thích hợp từ cuối tháng 10 Âm lịch cho đến đầu tháng 3 Âm lịch năm sau thì tỷ lệ sống của mai mới cao. Trong khâu bứng, việc cắt rễ và đưa gốc mai lên khỏi mặt đất cũng rất quan trọng. Nghĩa là phải cắt rễ ở chừng mức nào để không tác động đến… sức khỏe của mai và đặc biệt là không làm bể bầu đất quanh gốc mai để mai… không bị sốc khi thay đổi môi trường sống. Anh Phan Trung Hòa, người có vườn mai kiểng khá sung ở phường 5, thị xã Bến Tre, thổ lộ: “Bài bản là như vậy nhưng khi bứng về trồng, vô chậu , đâu phải cây nào cũng sống hết! Tỷ lệ sống nhiều hay sống ít còn tùy thuộc vào kinh nghiệm chăm sóc ở từng người”.
Tôi hỏi anh Hòa: “Trước cơn sốt truy tìm mai nguyên liệu, theo anh, lượng mai vàng hiện còn ở nông thôn Bến Tre chừng bao nhiêu? Liệu rồi đây mai có còn đủ thời gian để lớn mà cung cấp cho người săn mai?”. Theo đánh giá của anh, mai trồng hay mai mọc dại trong vườn ở nông thôn còn không hơn 30% so với 10 năm trước đây, mà trong 30% đó, cũng chưa ngoài 5% có dáng đẹp để có thể lọt vào mắt các tay săn mai. Chớ còn với “mai rài”, mai để làm “kiểng thời trang”, mai trồng cắt cành chưng hoa, không thiếu gì…
Hiện nay, thính nhạy với thị trường, tận dụng đất đai, nhiều người gieo hạt trồng mai nguyên liệu cả mẫu đất.
Tạo hồn cho mai
Anh Hòa còn là kỹ thuật viên hướng dẫn trồng mai vàng của Hội Sinh Vật Cảnh Nguyễn Văn Trung – Bến Tre. Anh cho biết về cách xử lý cây mai nguyên liệu và vô chậu mai qua kinh nghiệm của mình: khi bứng mai về, để cây mai ở chỗ râm mát, giữ bầu đất khô ráo, không tưới 3 – 5 ngày. Kế đến cắt bỏ bớt thân cây, đưa mai về dáng thế mà ta muốn chơi sau này, chậm nhất là 5 ngày sau khi bứng. Đưa về dáng thế xong, phải che đậy bầu đất lại và chùi rửa thân cây thật sạch để loại bỏ nấm bệnh, kích thích mầm ngủ. Bấy giờ, mở bầu ra để xử lý rễ. Loại bỏ 50% – 60% đất bầu. Chú ý khi cắt bớt đầu rễ ta không thoa gì cả. Tiếp tục giữ bầu khô ráo. Ở công đoạn vô chậu, chọn chậu thích hợp, đường kính miệng chậu phải lớn hơn đường kính bầu rễ ít nhất 20 cm, rồi đưa phân hỗn hợp vào chậu…
Với phần thân cây, thân sau khi được chà rửa sạch, bôi thuốc hoặc keo lên vết cắt xong, xịt nước ướt đều thân cây rồi lấy bao ny lông trùm kín toàn thân, không cho thoát hơi ra ngoài. Cứ 4-5 ngày mở bao ni lông ra, xịt nước ướt toàn thân rồi cột lại. Chu kỳ trên duy trì cho đến khi cây ra tược đều, mỗi tược có chừng 3 lá thì mở bao ni lông trên thân ra, không cần che đậy gốc nữa…Và tiếp theo là tạo dáng cho mai, yếu tố quyết định giá trị nghệ thuật cao thấp cho một tác phẩm mai vàng.
Cây mai vàng rất mẫn cảm với thời tiết, như vào những năm nhuần, không khéo mai sẽ trổ hoa trớt quớt trước ngày tết… Còn thông thường, để mai trổ hoa đúng ngày tết, mai vàng trồng ở miền Nam được người ta lảy lá mai trước ngày mùng 1 Tết khoảng 13 –15 ngày, nhưng từ Phú Yên trở ra đến Nam đèo Hải Vân (Đà Nẵng) là 30 ngày, từ Bắc đèo Hải Vân ra đến Quảng Trị là 35 ngày… Khi lảy lá mai, người ta quan sát độ to của nụ hoa để quyết định lảy lá vào ngày 15 hay 13 tháng chạp, hay sớm hơn nữa. Trên cùng một cây mai, nhánh nào có nụ hoa nhỏ thì lảy lá trước, nụ hoa to lảy lá sau…
“Cành đùi ếch” đệ nhất mai vàng
Cây mai dáng đầu voi đuôi chuột với “cành đùi ếch” của ông Nguyễn Minh Chiếm.
Trong tạo dáng, tạo cành cho mai, nắn nót ra một cây mai vàng có dáng đầu voi đuôi chuột với “cành đùi ếch” là rất khó nhưng được giới chơi mai tâm đắc, đánh giá rất cao. Nghệ nhân Nguyễn Văn Trạng (Đồng Tháp) nói về ý thích của mình: “Từ cây mai nguyên liệu, sau khi cắt bỏ cành, lá mà ta có được một cội mai mang thế kiểng ở thân là đầu voi đuôi chuột cùng bộ rễ tỏa đều xuống mặt đất là điều người chơi mai hết sức khoái chí, nhìn đã con mắt. Với tầm dáng đó thì thiên nhiên đã ưu đãi 50% giá trị nghệ thuật. Phần còn lại là do thủ thuật của người nuôi dưỡng, chăm sóc mai. Càng kỳ công cho nó thì sẽ có tác phẩm mai vàng càng giá trị…”.
Quan sát cây mai có dáng đầu voi đuôi chuột với “cành đùi ếch” của ông Nguyễn Minh Chiếm, ngụ phường 4, thị xã Bến Tre, tôi thấy cây mai này thuộc dáng một cốt, gốc có hoành hơn 80 cm, cây cao 3m và điểm đặc sắc là thân của nó tự bóp nhỏ dần từ gốc lên ngọn (không cắt ngọn). Đó là một cây mai đầu voi đuôi chuột thật sự.
Ở các cành cũng thế, cốt cành (người xưa gọi là cậy) nào cũng như cái đùi ếch gắn vào thân mai, tủa đều ra gần sát gốc cho tới ngọn mai. Ông Chiếm cho biết, cây mai này có trước năm 1968, sau đó ông mua về nuôi dưỡng, cho mai vào bồn đất đặt trước sân nhà ông chừng 7 năm qua. Mới đây, các đại gia săn mai ở miền Tây đã đến tận nhà ông, gợi giá cây mai này là 100 triệu đồng(?) Ông Chiếm phấn khích, cười vui nhưng nói rằng ông trồng mai là để chiêm ngưỡng nét đẹp của mai, giữ hồn cho mai, chớ chẳng nghĩ đến chuyện mua bán…
Còn với cây mai vàng của ông Mười Cử (xã Tân Thạch, Châu Thành, Bến Tre), cây có tuổi thọ trên 140 năm, cao 3,5m, từ gốc lên 0,5m, cây chia ra nhiều nhánh, tạo thành hình chóp nón, xuân về nở hoa rực rỡ. Thế nhưng để xây nhà, ông đã bán cây mai trên cho một người ở Tiền Giang với giá 200 triệu đồng vào tết năm 2005. Giá kỷ lục hơn nữa phải kể đến cây mai vàng của ông Trịnh Văn Thành (phường 4, thị xã Vĩnh Long). Cây mai này được chưng trước cổng Bảo tàng Vĩnh Long dịp Tết Bính Tuất 2006, cây cao 3m, điểm đặc sắc là “giàn chi” của nó có rất nhiều cành, nhánh tua tủa ra như chân rồng. Tuy toàn thân cây mai này không lớn bằng cây mai của ông Chiếm, nhưng người ta vẫn trả giá 400 triệu đồng, còn ông Thành đưa mức là 650 triệu đồng ông mới bán.
Thực vậy, người chơi mai rất chú trọng đến bộ rễ, thân và cành, nhánh của cây mai, vì ngày xuân nó được lảy lá chỉ trơ thân, cành, hoa. Cho nên một tác phẩm mai vàng sẽ không đẹp, đặc sắc nếu thiếu các yếu tố nghệ thuật về thế dáng, điều này người thưởng lãm sẽ dễ dàng nhận ra.
Phan Lữ Hoàng Hà
Những người săn mai
Ở miền Nam, hầu như nhà vườn nào cũng có mai vàng, mai mọc dại trong vườn hay được trồng trước sân nhà, chủ yếu để hoa mai nở đẹp vào mùa xuân. Chủ nhân thường cắt cành chưng trên bàn thờ trong những ngày tết, cầu cho gia đình, dòng họ một năm mới may mắn, mọi sự như ý. Mai vàng dù hiện hữu ở đâu cũng là mai vàng. Nhưng cây mai mà đặt ở trong những ngôi nhà hình hộp, bên trong cổng kín cao tường thì thấy mai có vẻ như đã bị con người… trói buột. Ngược lại, hình ảnh của mai vàng sẽ trở nên thướt tha vương vấn, nếu mai vàng được trồng nơi không gian hài hòa của vùng đồng bằng sông nước.
Càng ấn tượng hơn, khi mai được xòe cành, khoe sắc trước một ngôi nhà mái ngói đỏ, mai ẩn hiện dưới những hàng cau xanh hay bên hàng hoa dâm bụt, có con mương nhỏ uốn quanh để cùng đám trẻ thơ tíu tít vui đùa, nhặt những cánh hoa mai rơi rụng giữa làn gió xuân. Và cả âm thanh vọng lại của tiếng chài quết bánh phồng tết trong những ngày lảy lá mai. Hình ảnh đó gợi nhớ muôn đời về cái tết nơi miền đất phương Nam… Song, những lắng đọng trên gần như bị chìm khuất khi tôi nghe anh Mỹ Ảnh, một người chuyên “săn mai” ở thị trấn Châu Thành (Bến Tre) nói chuyện nóng hổi về cơn sốt mai vàng hiện nay. Anh Mỹ Ảnh hào hứng mà kín kẽ: “Mọi việc “sinh chuyện” là vào khoảng 10 năm gần đây, khi mai vàng được vô chậu, bán cho người thích chơi mai ở các thành phố lớn. Ngay cả miền Bắc cũng vậy, những năm gần đây, có nhiều người rất mê mai vàng…”.
Mai vàng “cành đùi ếch”
Để có mai vào chậu, trước tiên phải có mai nguyên liệu. Mà muốn có mai nguyên liệu thì người ta phải săn tìm mai ở khắp nẻo nông thôn. Anh Ảnh bật mí: “Hiện nay, hầu như tại xã nào ở Bến Tre cũng có “ăn teng” của người săn mai. Đó là chưa nói đến đội quân di động thường rão khắp nông thôn bằng xe gắn máy. Với điện thoại di động, các “ăn teng” chỉ cần alô một tiếng là các đại gia chuyên o bế mai vàng sẽ có mặt ngay”.
Theo chân những người săn mai, xem họ bứng một cây mai, điều tôi nhận ra là sự công phu lẫn kinh nghiệm, tay nghề thâm hậu ở họ. Khi mua một cây mai ở khu vườn nào đó vừa được ngã giá xong, thoạt tiên, người săn mai phải xác định được tình trạng sức khỏe của mai bằng cách xem bộ lá, xem cây mai ấy đang được trồng ở vùng nào, loại đất nào, thời gian mai hưởng nắng trong ngày, mai có nhánh to nào đang bị chết, mai có bị nhiễm bệnh hay không…, xong xuôi hết rồi mới đi đến quyết định… bứng mai.
Khi bứng mai, phải bứng vào mùa thích hợp từ cuối tháng 10 Âm lịch cho đến đầu tháng 3 Âm lịch năm sau thì tỷ lệ sống của mai mới cao. Trong khâu bứng, việc cắt rễ và đưa gốc mai lên khỏi mặt đất cũng rất quan trọng. Nghĩa là phải cắt rễ ở chừng mức nào để không tác động đến… sức khỏe của mai và đặc biệt là không làm bể bầu đất quanh gốc mai để mai… không bị sốc khi thay đổi môi trường sống. Anh Phan Trung Hòa, người có vườn mai kiểng khá sung ở phường 5, thị xã Bến Tre, thổ lộ: “Bài bản là như vậy nhưng khi bứng về trồng, vô chậu , đâu phải cây nào cũng sống hết! Tỷ lệ sống nhiều hay sống ít còn tùy thuộc vào kinh nghiệm chăm sóc ở từng người”.
Tôi hỏi anh Hòa: “Trước cơn sốt truy tìm mai nguyên liệu, theo anh, lượng mai vàng hiện còn ở nông thôn Bến Tre chừng bao nhiêu? Liệu rồi đây mai có còn đủ thời gian để lớn mà cung cấp cho người săn mai?”. Theo đánh giá của anh, mai trồng hay mai mọc dại trong vườn ở nông thôn còn không hơn 30% so với 10 năm trước đây, mà trong 30% đó, cũng chưa ngoài 5% có dáng đẹp để có thể lọt vào mắt các tay săn mai. Chớ còn với “mai rài”, mai để làm “kiểng thời trang”, mai trồng cắt cành chưng hoa, không thiếu gì…
Hiện nay, thính nhạy với thị trường, tận dụng đất đai, nhiều người gieo hạt trồng mai nguyên liệu cả mẫu đất.
Tạo hồn cho mai
Anh Hòa còn là kỹ thuật viên hướng dẫn trồng mai vàng của Hội Sinh Vật Cảnh Nguyễn Văn Trung – Bến Tre. Anh cho biết về cách xử lý cây mai nguyên liệu và vô chậu mai qua kinh nghiệm của mình: khi bứng mai về, để cây mai ở chỗ râm mát, giữ bầu đất khô ráo, không tưới 3 – 5 ngày. Kế đến cắt bỏ bớt thân cây, đưa mai về dáng thế mà ta muốn chơi sau này, chậm nhất là 5 ngày sau khi bứng. Đưa về dáng thế xong, phải che đậy bầu đất lại và chùi rửa thân cây thật sạch để loại bỏ nấm bệnh, kích thích mầm ngủ. Bấy giờ, mở bầu ra để xử lý rễ. Loại bỏ 50% – 60% đất bầu. Chú ý khi cắt bớt đầu rễ ta không thoa gì cả. Tiếp tục giữ bầu khô ráo. Ở công đoạn vô chậu, chọn chậu thích hợp, đường kính miệng chậu phải lớn hơn đường kính bầu rễ ít nhất 20 cm, rồi đưa phân hỗn hợp vào chậu…
Với phần thân cây, thân sau khi được chà rửa sạch, bôi thuốc hoặc keo lên vết cắt xong, xịt nước ướt đều thân cây rồi lấy bao ny lông trùm kín toàn thân, không cho thoát hơi ra ngoài. Cứ 4-5 ngày mở bao ni lông ra, xịt nước ướt toàn thân rồi cột lại. Chu kỳ trên duy trì cho đến khi cây ra tược đều, mỗi tược có chừng 3 lá thì mở bao ni lông trên thân ra, không cần che đậy gốc nữa…Và tiếp theo là tạo dáng cho mai, yếu tố quyết định giá trị nghệ thuật cao thấp cho một tác phẩm mai vàng.
Cây mai vàng rất mẫn cảm với thời tiết, như vào những năm nhuần, không khéo mai sẽ trổ hoa trớt quớt trước ngày tết… Còn thông thường, để mai trổ hoa đúng ngày tết, mai vàng trồng ở miền Nam được người ta lảy lá mai trước ngày mùng 1 Tết khoảng 13 –15 ngày, nhưng từ Phú Yên trở ra đến Nam đèo Hải Vân (Đà Nẵng) là 30 ngày, từ Bắc đèo Hải Vân ra đến Quảng Trị là 35 ngày… Khi lảy lá mai, người ta quan sát độ to của nụ hoa để quyết định lảy lá vào ngày 15 hay 13 tháng chạp, hay sớm hơn nữa. Trên cùng một cây mai, nhánh nào có nụ hoa nhỏ thì lảy lá trước, nụ hoa to lảy lá sau…
“Cành đùi ếch” đệ nhất mai vàng
Cây mai dáng đầu voi đuôi chuột với “cành đùi ếch” của ông Nguyễn Minh Chiếm.
Trong tạo dáng, tạo cành cho mai, nắn nót ra một cây mai vàng có dáng đầu voi đuôi chuột với “cành đùi ếch” là rất khó nhưng được giới chơi mai tâm đắc, đánh giá rất cao. Nghệ nhân Nguyễn Văn Trạng (Đồng Tháp) nói về ý thích của mình: “Từ cây mai nguyên liệu, sau khi cắt bỏ cành, lá mà ta có được một cội mai mang thế kiểng ở thân là đầu voi đuôi chuột cùng bộ rễ tỏa đều xuống mặt đất là điều người chơi mai hết sức khoái chí, nhìn đã con mắt. Với tầm dáng đó thì thiên nhiên đã ưu đãi 50% giá trị nghệ thuật. Phần còn lại là do thủ thuật của người nuôi dưỡng, chăm sóc mai. Càng kỳ công cho nó thì sẽ có tác phẩm mai vàng càng giá trị…”.
Quan sát cây mai có dáng đầu voi đuôi chuột với “cành đùi ếch” của ông Nguyễn Minh Chiếm, ngụ phường 4, thị xã Bến Tre, tôi thấy cây mai này thuộc dáng một cốt, gốc có hoành hơn 80 cm, cây cao 3m và điểm đặc sắc là thân của nó tự bóp nhỏ dần từ gốc lên ngọn (không cắt ngọn). Đó là một cây mai đầu voi đuôi chuột thật sự.
Ở các cành cũng thế, cốt cành (người xưa gọi là cậy) nào cũng như cái đùi ếch gắn vào thân mai, tủa đều ra gần sát gốc cho tới ngọn mai. Ông Chiếm cho biết, cây mai này có trước năm 1968, sau đó ông mua về nuôi dưỡng, cho mai vào bồn đất đặt trước sân nhà ông chừng 7 năm qua. Mới đây, các đại gia săn mai ở miền Tây đã đến tận nhà ông, gợi giá cây mai này là 100 triệu đồng(?) Ông Chiếm phấn khích, cười vui nhưng nói rằng ông trồng mai là để chiêm ngưỡng nét đẹp của mai, giữ hồn cho mai, chớ chẳng nghĩ đến chuyện mua bán…
Còn với cây mai vàng của ông Mười Cử (xã Tân Thạch, Châu Thành, Bến Tre), cây có tuổi thọ trên 140 năm, cao 3,5m, từ gốc lên 0,5m, cây chia ra nhiều nhánh, tạo thành hình chóp nón, xuân về nở hoa rực rỡ. Thế nhưng để xây nhà, ông đã bán cây mai trên cho một người ở Tiền Giang với giá 200 triệu đồng vào tết năm 2005. Giá kỷ lục hơn nữa phải kể đến cây mai vàng của ông Trịnh Văn Thành (phường 4, thị xã Vĩnh Long). Cây mai này được chưng trước cổng Bảo tàng Vĩnh Long dịp Tết Bính Tuất 2006, cây cao 3m, điểm đặc sắc là “giàn chi” của nó có rất nhiều cành, nhánh tua tủa ra như chân rồng. Tuy toàn thân cây mai này không lớn bằng cây mai của ông Chiếm, nhưng người ta vẫn trả giá 400 triệu đồng, còn ông Thành đưa mức là 650 triệu đồng ông mới bán.
Thực vậy, người chơi mai rất chú trọng đến bộ rễ, thân và cành, nhánh của cây mai, vì ngày xuân nó được lảy lá chỉ trơ thân, cành, hoa. Cho nên một tác phẩm mai vàng sẽ không đẹp, đặc sắc nếu thiếu các yếu tố nghệ thuật về thế dáng, điều này người thưởng lãm sẽ dễ dàng nhận ra.
Phan Lữ Hoàng Hà