Đánh bắt và nuôi chim họa mi tự xa xưa đã là truyền thống của người dân sống trên dãy Tây Côn Lĩnh, bao quanh tỉnh Hà Giang.
Nuối tiếc họa mi chúa
Tìm tới "huyện chim" Hoàng Su Phì, đầu mối cung cấp họa mi cho nhiều địa phương, mới biết người dân tộc mê chim và có cách nuôi thật tài tình. Anh Vương Gia Lâm, người Hoa ở thị trấn Hoàng Su Phì làm nghề cắt tóc nhưng nuôi chim cách đây cả chục năm rồi. Hôm tôi đến chơi, nhà anh Lâm đang nuôi 5 lồng họa mi. Chim treo khắp nơi: đầu hồi, trên gác, vách núi sau nhà, trên tầng thượng... Anh Lâm bảo sáng dậy mà không nghe được tiếng chim hót là người khó chịu khôn tả. Anh tự hào là đời mình đã nuôi và bán qua bán lại trên 1.000 con họa mi, khách mua chủ yếu người dưới xuôi, người Trung Quốc và khách thập phương đi du lịch. Dù vậy anh cũng tâm tư: "Rất lo một ngày sẽ tuyệt chủng loài họa mi này!".
Anh Lâm kể, mới chục năm trở lại đây người Mông, người Nùng, người Tày mới chơi chim và bán nhiều thôi. Trước đó thì họ đánh bắt họa mi để... ăn thịt, con nào hay lắm mới giữ lại nuôi. "Người dân tộc nuôi kỹ và quý chim lắm, đi đâu cũng xách theo; từ đi chợ, đi ăn đám, đi làm rẫy chim đều được mang theo như người bạn". Anh Lâm bảo họ có cách thuần chim rất lạ: Đi làm rẫy, mồ hôi ướt áo, họ lấy áo đó choàng lên lồng chim, vừa để hong khô, vừa để chim quen hơi người, hơi chủ. Thức ăn cho chim cũng được họ làm rất kỹ và đủ dinh dưỡng, gồm bột ngô, cám, trứng gà trộn với nhau, rang khô. "Ăn tươi" thì ngày nào cũng có cào cào, châu chấu. Kể cả những tay thợ chim lão luyện dưới phố huyện cũng không thể thuần chim giỏi như người dân tộc được.
Chính anh Lâm cũng là người may mắn chứng kiến lần "xuống núi" độc nhất vô nhị của một con họa mi chúa do người dân tộc nuôi. Lần đó đã cách đây 5 năm, có người Mông mang một con họa mi trắng xuống chợ, nó trắng toát từ lông, đến chân, mỏ... Họa mi trắng gọi là chim chúa, cực kỳ hiếm. Đồn rằng cả núi rừng là giang sơn của họa mi chúa, hễ ngọn núi, quả đồi nào nó bay qua là không con họa mi nào dám bén mảng. Người Mông nọ đã mua chim chúa trong rừng giá tới 500.000 đồng vào thời điểm đó. Thế rồi chẳng hiểu sao lại bán cho một người Trung Quốc với giá 900.000 đồng. Người Trung Quốc xách chim chúa về bên kia biên giới, từ đó không ai còn nhìn thấy con họa mi trắng nào nữa.
Những tay chơi trên bản
Thắng năm nay học cấp 3 nhưng đã chơi chim từ năm 12 tuổi, là thành viên nhỏ nhất trong "câu lạc bộ chơi chim" của thị trấn. Nhà có điều kiện kinh tế, Thắng có xe máy đi học, có ĐTDĐ dắt túi quần. Nghe nói có anh nhà báo dưới xuôi lên muốn viết về chim, Thắng hăm hở chở tôi xuống bản ngay.
Nhà người dân tộc Nùng tên Chương nằm trên núi, ở bản Tụ Nhân. Xe máy oằn mình leo dốc tìm tới. So với những người trong bản, nhà Chương thuộc loại khá giả. Lúc chúng tôi đến, Chương đi vắng nhưng ông bố cũng kêu cháu xách 3 lồng họa mi ra cho khách xem. Thắng nhận ra một con khá chuẩn, phiên chợ trước Chương xách xuống ra giá 500.000 đồng nhưng chưa bán được nên mang về nhà treo. Chưa ưng lắm, Thắng kêu tôi đi bộ sang một nhà người Nùng tên Trung gần đó. Nhà có hai lồng họa mi hót véo von đang treo bên chuồng trâu. Thắng bảo: "Người dân tộc nuôi chim giỏi lắm. Họ nuôi 3 tháng bằng mình nuôi cả năm. Họ yêu chim lắm. Xuống chợ, uống rượu ngô say ngã bò ra đường nhưng tay vẫn giơ lồng chim lên cao".
Mai này, họa mi có còn hót vang Tây Côn Lĩnh? (ảnh: T.G)
Cuối buổi đi xem đó, tôi và Thắng vào nhà một người dân tộc Tày. Nhà có bốn lồng họa mi nhưng chủ kêu không bán vì chim mới đánh về, chưa biết hót tốt hay không. Thắng bảo: "Chim mới, mang xuống chợ bán bảy chục, tám chục nghìn một con. Gặp tay nuôi tốt, mua về dưỡng vài ba tháng ra chợ bán 500.000 đồng là chuyện thường". Phiên chợ rồi, Thắng buộc phải bán một chú chim cưng bởi nó bị gãy móng sau trong một lần chọi. Thắng kể: "Bán cũng tiếc lắm, chim hót hay, đánh ác, bán bốn trăm, lỗ mất trăm rưỡi. Em cũng đang tìm nhưng chưa ưng ý con nào".
Hôm tôi lên Đản Ván công tác, cũng thấy lồng họa mi trên hàng cây trước trụ sở trạm y tế. Chim là của anh Lèng Seo Vùi, cán bộ y tế xã. Cán bộ Vùi thích nuôi chim lắm, dù anh ở ngoại trú ở bản Lủng Nùng, cách trạm cả cây số nhưng ngày nào cũng xách chim đi làm. Đến trụ sở, treo chim lên cây, khoác được cái áo trắng xong, vô khám bệnh cho đồng bào thì chim bên ngoài cũng hót vang rồi. Anh Vùi kể: "Con chim này mua của ông dân tộc Nùng dưới Lồng Khum, sáu trăm nghìn đó, dáng chim đẹp, hót ác lắm, đánh nhau cũng được". Cứ cuối tuần, rảnh rỗi anh Vùi lại xách chim xuống các bản chọi chơi, có ngày chọi ba bốn lần. Anh Vùi tự hào: "Con này giá thị trường giờ cũng phải trên 6 "phát" (600.000 đồng)".
Chim hót và chim chọi
Thắng kể, cứ sáng chủ nhật hằng tuần, vào phiên chợ chính của huyện, người dân tộc ở các bản lũ lượt cặp lồng chim vô nách, xuống phố huyện đi chợ. Những người đàn ông xách lồng chim tụ vô một góc chợ, xem rồi cho chim đá nhau, mua bán, hỏi giá cả. Một phiên chợ như thế có cả 50 lồng họa mi, chưa kể những lồng khác như khướu, cu đất, chim ngũ sắc...
Con họa mi chuẩn phải hội tụ được những tiêu chí như mắt xanh, mí dày, chân cành đào, mỏ búp đa... Muốn chim đánh hay thì đuôi phải cân đối, tản đầu bự. Chim muốn hót hay, hót được nhiều giọng thì phải là chim "già rừng" - con chim đã sống ở rừng nhiều năm, tự luyện hót hay, nhiều giọng lạ.
Anh Lâm ví von: "Họa mi sống theo cặp như vợ chồng, một vợ chồng ở một quả đồi. Hễ con khác bay qua quả đồi đó là chim chồng phải ra nghênh chiến. Đánh thua là mất vợ, mất đồi, phải vào tận rừng sâu tu luyện tiếp để một ngày nào đó ra "cướp vợ" lại". Bởi vậy, chơi họa mi nên chơi theo cặp, dễ thuần giọng hót và dễ nuôi.
Cháu anh Lâm là Vương Gia Vẩy cũng mê chim lắm, nhiều lần còn xách cả chim sang Lào Cai để chọi. Bên đó, vừa rồi có con 22 triệu đánh ác lắm, có ông Trung Quốc xách chim 3.000 tệ qua giao chiến nhưng cũng phải thua, đánh xong ông đòi mua lại con chim thắng giá 5.000 tệ nhưng chủ không bán. Anh Vẩy bảo: "Họa mi có những đòn đánh hoang dã hơn gà chọi. Nó có thể kéo chân, bóp mặt, bổ đầu đối thủ, trong đó đòn bóp mặt là ác nhất, nhiều con hư mắt vì đòn đánh này, buộc phải thua".
Ở Hoàng Su Phì, để chọi chim, người ta áp hai lồng áp vô nhau rồi tháo cửa lồng một bên cho hai con đánh nhau qua cửa còn lại. Nó khác với kiểu đánh "thông lồng" (mở cả hai cửa cho chim bay qua bay lại đánh nhau) phổ biến ở Lào Cai hay Trung Quốc. Anh Vẩy bảo, đánh kiểu quê mình, chim hay "phá lồng" do phải mổ trúng nan cửa, mỗi lần đánh như vậy chim xuống mã rất nhanh, đầu chảy máu, rách lông, mỏ trầy trụa...
Nuối tiếc họa mi chúa
Tìm tới "huyện chim" Hoàng Su Phì, đầu mối cung cấp họa mi cho nhiều địa phương, mới biết người dân tộc mê chim và có cách nuôi thật tài tình. Anh Vương Gia Lâm, người Hoa ở thị trấn Hoàng Su Phì làm nghề cắt tóc nhưng nuôi chim cách đây cả chục năm rồi. Hôm tôi đến chơi, nhà anh Lâm đang nuôi 5 lồng họa mi. Chim treo khắp nơi: đầu hồi, trên gác, vách núi sau nhà, trên tầng thượng... Anh Lâm bảo sáng dậy mà không nghe được tiếng chim hót là người khó chịu khôn tả. Anh tự hào là đời mình đã nuôi và bán qua bán lại trên 1.000 con họa mi, khách mua chủ yếu người dưới xuôi, người Trung Quốc và khách thập phương đi du lịch. Dù vậy anh cũng tâm tư: "Rất lo một ngày sẽ tuyệt chủng loài họa mi này!".
Thắng thổi kèn dụ chim hót - ảnh: T.G
Anh Lâm kể, mới chục năm trở lại đây người Mông, người Nùng, người Tày mới chơi chim và bán nhiều thôi. Trước đó thì họ đánh bắt họa mi để... ăn thịt, con nào hay lắm mới giữ lại nuôi. "Người dân tộc nuôi kỹ và quý chim lắm, đi đâu cũng xách theo; từ đi chợ, đi ăn đám, đi làm rẫy chim đều được mang theo như người bạn". Anh Lâm bảo họ có cách thuần chim rất lạ: Đi làm rẫy, mồ hôi ướt áo, họ lấy áo đó choàng lên lồng chim, vừa để hong khô, vừa để chim quen hơi người, hơi chủ. Thức ăn cho chim cũng được họ làm rất kỹ và đủ dinh dưỡng, gồm bột ngô, cám, trứng gà trộn với nhau, rang khô. "Ăn tươi" thì ngày nào cũng có cào cào, châu chấu. Kể cả những tay thợ chim lão luyện dưới phố huyện cũng không thể thuần chim giỏi như người dân tộc được.
Chính anh Lâm cũng là người may mắn chứng kiến lần "xuống núi" độc nhất vô nhị của một con họa mi chúa do người dân tộc nuôi. Lần đó đã cách đây 5 năm, có người Mông mang một con họa mi trắng xuống chợ, nó trắng toát từ lông, đến chân, mỏ... Họa mi trắng gọi là chim chúa, cực kỳ hiếm. Đồn rằng cả núi rừng là giang sơn của họa mi chúa, hễ ngọn núi, quả đồi nào nó bay qua là không con họa mi nào dám bén mảng. Người Mông nọ đã mua chim chúa trong rừng giá tới 500.000 đồng vào thời điểm đó. Thế rồi chẳng hiểu sao lại bán cho một người Trung Quốc với giá 900.000 đồng. Người Trung Quốc xách chim chúa về bên kia biên giới, từ đó không ai còn nhìn thấy con họa mi trắng nào nữa.
Những tay chơi trên bản
Thắng năm nay học cấp 3 nhưng đã chơi chim từ năm 12 tuổi, là thành viên nhỏ nhất trong "câu lạc bộ chơi chim" của thị trấn. Nhà có điều kiện kinh tế, Thắng có xe máy đi học, có ĐTDĐ dắt túi quần. Nghe nói có anh nhà báo dưới xuôi lên muốn viết về chim, Thắng hăm hở chở tôi xuống bản ngay.
Nhà người dân tộc Nùng tên Chương nằm trên núi, ở bản Tụ Nhân. Xe máy oằn mình leo dốc tìm tới. So với những người trong bản, nhà Chương thuộc loại khá giả. Lúc chúng tôi đến, Chương đi vắng nhưng ông bố cũng kêu cháu xách 3 lồng họa mi ra cho khách xem. Thắng nhận ra một con khá chuẩn, phiên chợ trước Chương xách xuống ra giá 500.000 đồng nhưng chưa bán được nên mang về nhà treo. Chưa ưng lắm, Thắng kêu tôi đi bộ sang một nhà người Nùng tên Trung gần đó. Nhà có hai lồng họa mi hót véo von đang treo bên chuồng trâu. Thắng bảo: "Người dân tộc nuôi chim giỏi lắm. Họ nuôi 3 tháng bằng mình nuôi cả năm. Họ yêu chim lắm. Xuống chợ, uống rượu ngô say ngã bò ra đường nhưng tay vẫn giơ lồng chim lên cao".
Mai này, họa mi có còn hót vang Tây Côn Lĩnh? (ảnh: T.G)
Cuối buổi đi xem đó, tôi và Thắng vào nhà một người dân tộc Tày. Nhà có bốn lồng họa mi nhưng chủ kêu không bán vì chim mới đánh về, chưa biết hót tốt hay không. Thắng bảo: "Chim mới, mang xuống chợ bán bảy chục, tám chục nghìn một con. Gặp tay nuôi tốt, mua về dưỡng vài ba tháng ra chợ bán 500.000 đồng là chuyện thường". Phiên chợ rồi, Thắng buộc phải bán một chú chim cưng bởi nó bị gãy móng sau trong một lần chọi. Thắng kể: "Bán cũng tiếc lắm, chim hót hay, đánh ác, bán bốn trăm, lỗ mất trăm rưỡi. Em cũng đang tìm nhưng chưa ưng ý con nào".
Hôm tôi lên Đản Ván công tác, cũng thấy lồng họa mi trên hàng cây trước trụ sở trạm y tế. Chim là của anh Lèng Seo Vùi, cán bộ y tế xã. Cán bộ Vùi thích nuôi chim lắm, dù anh ở ngoại trú ở bản Lủng Nùng, cách trạm cả cây số nhưng ngày nào cũng xách chim đi làm. Đến trụ sở, treo chim lên cây, khoác được cái áo trắng xong, vô khám bệnh cho đồng bào thì chim bên ngoài cũng hót vang rồi. Anh Vùi kể: "Con chim này mua của ông dân tộc Nùng dưới Lồng Khum, sáu trăm nghìn đó, dáng chim đẹp, hót ác lắm, đánh nhau cũng được". Cứ cuối tuần, rảnh rỗi anh Vùi lại xách chim xuống các bản chọi chơi, có ngày chọi ba bốn lần. Anh Vùi tự hào: "Con này giá thị trường giờ cũng phải trên 6 "phát" (600.000 đồng)".
Chim hót và chim chọi
Thắng kể, cứ sáng chủ nhật hằng tuần, vào phiên chợ chính của huyện, người dân tộc ở các bản lũ lượt cặp lồng chim vô nách, xuống phố huyện đi chợ. Những người đàn ông xách lồng chim tụ vô một góc chợ, xem rồi cho chim đá nhau, mua bán, hỏi giá cả. Một phiên chợ như thế có cả 50 lồng họa mi, chưa kể những lồng khác như khướu, cu đất, chim ngũ sắc...
Con họa mi chuẩn phải hội tụ được những tiêu chí như mắt xanh, mí dày, chân cành đào, mỏ búp đa... Muốn chim đánh hay thì đuôi phải cân đối, tản đầu bự. Chim muốn hót hay, hót được nhiều giọng thì phải là chim "già rừng" - con chim đã sống ở rừng nhiều năm, tự luyện hót hay, nhiều giọng lạ.
Anh Lâm ví von: "Họa mi sống theo cặp như vợ chồng, một vợ chồng ở một quả đồi. Hễ con khác bay qua quả đồi đó là chim chồng phải ra nghênh chiến. Đánh thua là mất vợ, mất đồi, phải vào tận rừng sâu tu luyện tiếp để một ngày nào đó ra "cướp vợ" lại". Bởi vậy, chơi họa mi nên chơi theo cặp, dễ thuần giọng hót và dễ nuôi.
Cháu anh Lâm là Vương Gia Vẩy cũng mê chim lắm, nhiều lần còn xách cả chim sang Lào Cai để chọi. Bên đó, vừa rồi có con 22 triệu đánh ác lắm, có ông Trung Quốc xách chim 3.000 tệ qua giao chiến nhưng cũng phải thua, đánh xong ông đòi mua lại con chim thắng giá 5.000 tệ nhưng chủ không bán. Anh Vẩy bảo: "Họa mi có những đòn đánh hoang dã hơn gà chọi. Nó có thể kéo chân, bóp mặt, bổ đầu đối thủ, trong đó đòn bóp mặt là ác nhất, nhiều con hư mắt vì đòn đánh này, buộc phải thua".
Ở Hoàng Su Phì, để chọi chim, người ta áp hai lồng áp vô nhau rồi tháo cửa lồng một bên cho hai con đánh nhau qua cửa còn lại. Nó khác với kiểu đánh "thông lồng" (mở cả hai cửa cho chim bay qua bay lại đánh nhau) phổ biến ở Lào Cai hay Trung Quốc. Anh Vẩy bảo, đánh kiểu quê mình, chim hay "phá lồng" do phải mổ trúng nan cửa, mỗi lần đánh như vậy chim xuống mã rất nhanh, đầu chảy máu, rách lông, mỏ trầy trụa...
oOo
Tôi rời Hoàng Su Phì vào buổi sáng sớm để bắt kịp chuyến xe đò lên tỉnh. Những lồng họa mi đã kịp treo cao trên những hàng cây, kèo nhà dọc phố huyện, tiếng chim hót véo von trong sương sớm. Một chuyến xe hàng đi Hà Nội lại vừa rước đi ba lồng họa mi để mang xuống xuôi bán. Chim của núi rừng mang về cho người thành phố nuôi. Mai mốt rồi họa mi có còn để véo von ở Tây Côn Lĩnh hay không? Tôi chợt chạnh lòng nhớ lời của Lâm: "Rất lo một ngày sẽ tuyệt chủng loài họa mi này!". Thiếu Gia
raying:
